Subrogacja umowna w polskim prawie ?

Subrogacja umowna w polskim prawie ?

Kodeks cywilny w części ogólnej zobowiązań reguluje dwie formy przejęcia wierzytelności przez osobę trzecią. Pierwsza forma przejęcia wierzytelności, określana jest mianem subrogacji ustawowej i polega wstąpieniu z mocy prawa osoby trzeciej w miejsce dotychczasowego wierzyciela, w przypadku spłaty wierzyciela i wystąpienia przynajmniej jednej z enumeratywnie wymienionych przesłanek, o których mowa w art. 518 kodeksu cywilnego, tj.:

  1. osoba trzecia płaci cudzy dług, za który jest odpowiedzialna osobiście albo pewnymi przedmiotami majątkowymi (np. spłata przez poręczyciela);
  2. osobie trzeciej przysługuje prawo, przed którym spłacona wierzytelność ma pierwszeństwo zaspokojenia (np. sytuacja uregulowana w art. 310 k.c.);
  3. osoba trzecia działa za wyrażoną na piśmie zgodą dłużnika, w celu wstąpienia w prawa wierzyciela;
  4. jeżeli przewidują to przepisy szczególne.

W przypadku spełnienia warunków zawartych w wyżej wskazanym przepisie, nie jest konieczne zawarcie odrębnej umowy, gdyż osoba trzecia z mocy ustawy nabywa prawa do wierzytelności, w części w jakiej wierzytelność tą spłaciła (art. 518 par. 3 k.c.)

Drugą z uregulowanych form przejęcia praw ze zobowiązania, jest przewidziany w art. 509 kodeksu cywilnego przelew wierzytelności określany również mianem cesji, która jest umową pomiędzy wierzycielem a osobą trzecią, na mocy której wierzyciel (cedent) przenosi wierzytelność na osobę trzecią (cesjonariusza). Należy jednocześnie podkreślić, iż do dokonania tej czynności nie jest wymagana zgoda dłużnika, zaś ważność cesji uzależniona jest od niewystąpienia którejś z przesłanek negatywnych wymienionych w art. 509 k.c. t.j.:

1. wynikające z ustawy ograniczenie w zbyciu wierzytelności;

2. istnienie umowy na podstawie której wierzyciel zobowiązał się nie przenosić swojego wierzytelności;

3. sprzeczność z właściwością zobowiązania.

W ustawodawstwach niektórych państw można spotkać się z trzecią formą przejęcia wierzytelności, określanej mianem subrogacji umownej (podstawienie umowne). Takie rozwiązanie funkcjonuje chociażby na gruncie francuskiego Code Civil, gdzie uregulowana została zarówno wspomniana wcześniej subrogacja ustawowa (subrogation légale) powstająca z mocy prawa jak i subrogacja umowna (subrogation conventionelle), w myśl której wstąpienie osoby trzeciej w miejsce dotychczasowego wierzyciela, uzależnione jest od wcześniejszego zawarcia umowy w tym przedmiocie. Przyjęcie takiego rozwiązania znajduje swoje podstawy w wysokim stopniu sformalizowania instytucji przelewu wierzytelności w prawie francuskim, dla której ważności wymagane jest powiadomienie dłużnika, dokonane przez urzędnika państwowego lub też akceptacja dłużnika wyrażona przed notariuszem. Wobec tego subrogacja umowna stanowi na podstawie prawa francuskiego prostszą formę wstąpienia osoby trzeciej w miejsce wierzyciela. W Polsce możliwość przejęcia wierzytelności w formie subrogacji umownej była przewidziana w art. 178 nieobowiązującego już kodeksu zobowiązań z dnia 27 października 1933 r (opartego na francuskim Kodeksie Napoleona), który na wzór prawa francuskiego przewidywał dwie postacie wstąpienia osoby trzeciej w prawa wierzyciela (subrogation ex parte creditoris oraz subrogation ex parte débiteur).

W obecnie obowiązującym stanie prawnym, subrogacja umowna nie jest na podstawie polskich przepisów możliwa, między innymi dlatego, że zawarcie tego typu umowy powoduje będzie naruszeniem art. 509 par. 1 k.c. w zw. z art. 517 par.1 k.c.:

Art. 509. § 1. Wierzyciel może bez zgody dłużnika przenieść wierzytelność na osobę trzecią (przelew), chyba że sprzeciwiałoby się to ustawie, zastrzeżeniu umownemu albo właściwości zobowiązania.

Art. 517. § 1. Przepisów o przelewie nie stosuje się do wierzytelności związanych z dokumentem na okaziciela lub z dokumentem zbywalnym przez indos. § 2. Przeniesienie wierzytelności z dokumentu na okaziciela następuje przez przeniesienie własności dokumentu. Do przeniesienia własności dokumentu potrzebne jest jego wydanie.

Łączna interpretacja powyżej zacytowanych przepisów prowadzi do wniosku, że każde przeniesienie wierzytelności, jako czynności dokonanej przez wierzyciela z osobą trzecią, jest cesją, zaś wyjątkiem w tym zakresie są dokumenty na okaziciela, których przeniesienie następuje przez wydanie dokumentu oraz dokumenty zbywalne przez indos. Ponadto, jak podnosi się w doktrynie, subrogacja umowna jest stosunkiem wykraczającym poza ramy ogólnej zasady swobody umów z art. 3531 k.c. według której strony, co do zasady, mają prawo ułożyć stosunek prawny według swojego uznania.[1] Wątpliwości rodzi przede wszystkim możliwość zastosowania wspomnianej zasady do umów rozporządzających, do których bez wątpienia kwalifikuje się subrogacja umowna. Przeciwko możliwości ukształtowania na podstawie art. 3531 k.c. nowego, nieuregulowanego w przepisach kodeksu stosunku subrogacji umownej przemawia chociażby wykładnia systemowa, a konkretniej usytuowanie wspomnianego przepisu art.3531 w kodeksie cywilnym (księga III – zobowiązania), które skłania w kierunku uznania, iż przepis ten odnosi się jedynie do stosunków o charakterze zobowiązaniowym, nie zaś o charakterze wyłącznie rozporządzającym.[2]

Ponadto prawo do swobodnego ułożenia stosunku zobowiązaniowego dotyczy jedynie stosunków pomiędzy stronami (inter partes), przez co nie może ono kształtować sytuacji prawnej osób trzecich (dłużnika).

W konsekwencji należy opowiedzieć się za niedopuszczalnością nieprzewidzianego w przepisach kodeksu cywilnego, umownego uregulowania przeniesienia wierzytelności w drodze subrogacji umownej, bowiem wywiera ono wpływ na sytuację prawną osoby trzeciej (dłużnika).

Przeciwko dopuszczalności subrogacji umownej na gruncie prawa polskiego przemawia także dokonana przez ustawodawcę rezygnacja z tej instytucji w kodeksie cywilnym z dnia 23 kwietnia 1964 roku. Taki zabieg należy uznać za celowy chociażby ze względu na zaliczenie przewidzianej w art. 178 pkt 2 kodeksu zobowiązań konwersji, do jednego z przypadków subrogacji ustawowej przewidzianej w art. 518 par. 1 pkt 3 kodeksu cywilnego.[3] Mając powyższe na uwadze należy jednoznacznie stwierdzić, że zawarte przepisach obowiązującego kodeksu cywilnego, instytucje subrogacji ustawowej i przelewu wierzytelności mają charakter wyczerpujący, zaś zawarcie subrogacji umownej, wywoływać może co najwyżej skutki przewidziane dla umowy przelewu (art . 509-517 k.c.).

 

Foto dzięki uprzejmości iosphere / freedigitalphotos.net

_________________

[1] zob. P.Katner [w:] Przeniesienie wierzytelności w umowie faktoringu, Warszawa 2011, s. 304-309; podobnie: G.Kozieł (w:), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania – część ogólna, Kidyba Andrzej (red.), 2014.

[2] podobnie P. Machnikowski (w:) System Prawa Prywatnego. Prawo zobowiązań – część ogólna, pod red. E. Łętowskiej, t. 5, s. 108.

[3] G.Kozieł (w:), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania – część ogólna, Kidyba Andrzej (red.), 2014.